- Rękopisy
- Stare druki
- Zbiory ikonograficzne
- Kartografia
- Dokumenty Życia Społecznego
- Druki z lat 1801-1945
- Druki nowe
W Bibliotece Gdańskiej przez wieki gromadzono dzieła liczące się w polskiej i europejskiej nauce i kulturze. Przede wszystkim jednak zbiory Biblioteki są unikatowym źródłem wiedzy na temat Gdańska od czasów najdawniejszych po współczesność. W szeroko pojętych gedanensiach możemy znaleźć informacje dotyczące m.in. dziejów, architektury i ustroju miasta, zagadnień społeczno-politycznych, wyznaniowych, gospodarczych, komunalnych, życia codziennego i wielu innych.
Rękopisy
Fot. 1 Tabliczki woskowe z protokołami sądowymi komturstwa gdańskiego z lat 1368–1416.
Kolekcja liczy prawie 12 000 jednostek, w tym 389 rękopisów średniowiecznych, pochodzących głównie z gdańskich bibliotek kościelnych i klasztornych, i ok. 2 500 jednostek z XVI-XVIII wieku.
Na uwagę zasługują fragmenty tekstu biblijnego z przełomu X/XI wieku, dwunastowieczne kodeksy o treści religijnej, autograf Marcina Lutra, zapiski Filipa Melanchtona i Immanuela Kanta, bogaty zbiór rękopisów muzycznych przeważnie z kościołów św. Katarzyny i św. Jana w Gdańsku.
Wśród nabytków powojennych znajdziemy rękopisy i spuścizny pisarzy marynistów oraz osobistości życia naukowego, kulturalnego i politycznego związanych z Pomorzem Gdańskim, ponadto literaturę regionalną (kaszubską).
Fot. 2 Miniatura inicjałowa z dzieła o pocieszeniu jakie daje filozofia, De consolatione a philosophiae, Aniciusa Boetiusa, kopia XV wiek.
Fot. 3. Śpiewy mszalne Missa super cantate domino Matthaei Asulae w zbiorze Sammlung von Messen und geistlichen Gesängen, XVI/XVII wiek.
Stare druki
Najcenniejszą część kolekcji druków XV–XVIII wieku stanowią inkunabuły (675 tytułów) piętnastowieczne zabytki drukarstwa. Wiele z nich to egzemplarze unikatowe, jak np. wydane w 1498 roku w Wenecji Breviarium Plocense.
Zbiór druków XVI–XVIII wieku należy do najbogatszych w Polsce. Narastał w sposób naturalny przez ponad cztery wieki i liczy dziś ok. 64 000 tomów. Do najcenniejszych zespołów starych druków należą polonika XVI wieku, druki muzyczne XVI i XVII wieku z unikatową kolekcją utworów zgromadzonych przez gdańszczanina Georga Knophiusa we Włoszech.
Ogromną wartość historyczną mają druki gdańskie, m.in. komplet dzieł Joannesa Heveliusa (w tym dzieła przez niego samego barwione), dzieła Jakoba Breyne’a, Jakuba Theodora Kleina, Gottfrieda Lengnicha, unikatowa barwiona historia Gdańska Reinholda Curickego.
Wśród druków rzadkich znajdują się najcenniejsze wydania Biblii, (np. pierwsze wydanie Biblii Wujka, tzw. Biblia Brzeska, Biblia Gdańska), edycje gdańskich kancjonałów, gdańskie druki okolicznościowe, czasopisma staropolskie, gdańskie kalendarze.
Wiele starych druków wyróżnia się zabytkowymi oprawami, począwszy od gotyckich przez renesansowe, barokowe po klasycystyczne.
Fot. 4. Herby pruskich rodzin szlacheckich von Loseinen i von Pfeilsdorf jako znaki własnościowe w incipicie dzieła prawniczego Corpus iuris civilis, Wenecja: Baptista de Tortis, 23 XII 1494.
Fot. 5 Biblia Gdańska – polski przekład Biblii dla protestantów.
Biblia Święta, to jest …, Gdańsk: Andreas Hünefeld, 1632.
Zbiory ikonograficzne
Fot. 6 Bartholomäus Schachmann, burmistrz gdański, bibliofil – portret z warsztatu Antona Möllera starszego (ok. 1563-1611), po 1605 roku.
Kolekcja liczy ponad 90 000 jednostek, na które składają się luźne ryciny i rysunki, ekslibrisy, fotografie, numizmaty oraz albumy, płyty graficzne, a także obiekty muzealne, głównie portrety olejne wybitnych gdańszczan. Najstarsze obiekty sięgają XV wieku.
Zbiór grafiki i malarstwa (ok. 8 500 jednostek) obejmuje zwłaszcza ryciny i rysunki gdańskie, ukazujące ogólne widoki miasta, jego fragmenty lub poszczególne budowle. Są też sztychy o tematyce historycznej oraz portrety gdańskich osobistości od XVI wieku.
Na uwagę zasługują też ryciny związane tematycznie z Rzeczpospolitą i jej władcami, portrety osobistości historycznych, widoki miast, sceny historyczne, ilustracje o charakterze propagandowym i moralizatorskim oraz niezwykle cenne wzorniki dla złotników, snycerzy i architektów, a zwłaszcza wzorniki Vredemana de Vries. W zbiorach grafiki współczesnej gromadzonej po 1945 roku dominuje tematyka marynistyczna.
Zbiór numizmatów liczy ponad 4 000 jednostek które dzielą się na 3 zasadnicze części: kolekcja monet bitych w mennicy gdańskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, uzupełniona walorami płatniczymi Wolnego Miasta Gdańska; medale od XVII wieku do współczesności; zbiór banknotów polskich i obcych, m.in. z banknotami i bonami zastępczymi miast pomorskich z czasów I wojny światowej. Wśród zabytkowych medali wyróżniają się dzieła znakomitych medalierów gdańskich XVII wieku – Samuela Ammona, Sebastiana Dadlera oraz Höhnów ojca i syna.
Fot. 7(1,2). Złoty dwudukat Jana Kazimierza – na awersie popiersie króla w wieńcu laurowym, na rewersie tarcza z herbem Gdańska podtrzymywana przez dwa lwy, projekt Daniel Lesse, 1658 rok.
Fot. 8 Pierwszy ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska wykonany przez norymberskiego rytownika Jonasa Silbera, 1597 rok.
Fot. 9 Kaplica Królewska w Gdańsku, widok od północnego wschodu, w głębi widoczny fragment ul. Św. Ducha. Fot. Albert Ballerstaedt, ok. 1870-1878 roku.
Cenny zespół ikonograficzny to także kolekcja prawie 20 000 ekslibrisów, w tym ekslibrisy bibliofilów gdańskich i pomorskich, takie jak znaki herbowe rodzin Bażyńskich i Luzyańskich z XV wieku. Najstarszym znakiem biblioteki publicznej, a równocześnie najwcześniejszym zabytkiem tego typu w Polsce, jest miedziorytowy ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska z 1597 roku.
Współcześnie gromadzi się przede wszystkim ekslibrisy pochodzące z terenu Pomorza Gdańskiego i z krajów nadbałtyckich, tak ze względu na właścicieli jak i na twórców znaków.
Odbitki fotograficzne, negatywy i pocztówki obejmują zbiór ponad 60 000 jednostek i poświęcone są architekturze Gdańska przełomu XIX i XX wieku. Najstarsze ze zdjęć powstały ok. 1860 roku.
Inne zespoły dokumentują działalność Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku, obronę Westerplatte i Poczty Polskiej we wrześniu 1939 roku, zniszczenia wojenne i odbudowę Gdańska oraz zdjęcia poświęcone współczesnemu Gdańskowi, istotnym wydarzeniom kulturalnym, społecznym i politycznym.
Kartografia
Fot. 10 Mapa świata Willema J. Blaeu opublikowana w atlasie Appendix Theatri A . Ortelli et Atlantis G. Mercatoris continens tabulas …, Amsterdam 1631.
Kolekcja kartograficzna liczy ponad 12 000 jednostek. Obejmuje atlasy, mapy arkuszowe, plany oraz kilka globusów. Najcenniejszy zbiór stanowią atlasy i dzieła kartograficzne szkoły flamandzko-niderlandzkiej, francuskiej i niemieckiej. Unikatowy w skali Polski jest zbiór atlasów morskich, w tym atlas Lucasa J. Waghenera z połowy XVI wieku oraz najstarszy atlas Morza Bałtyckiego z 1695 roku.
Ze względu na specyfikę zbiorów najważniejszy jest duży zbiór map Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Zachodnich oraz mapy Żuław, także plany Gdańska począwszy od XVII wieku, a wśród nich te w skali 1 : 2 500 i 1 : 1 000 (Geländeplan). Pomorza dotyczą liczne mapy topograficzne, w tym wydane przez WIG w okresie międzywojennym. W zbiorach znajdują się też plany i widoki wielu miast europejskich.
Dokumenty Życia Społecznego
Kolekcja liczy prawie 50 000 jednostek, a stanowią ją przede wszystkim afisze, plakaty, ulotki, statuty, katalogi, prospekty, informatory, zaproszenia, programy.
Fot. 11. Plakat BHP autorstwa Wincentego Lewandowskiego, 1953 rok.
Można w niej wyodrębnić dwa zespoły dokumentów. Pierwszy to dokumenty z XIX i pierwszej połowy XX wieku dotyczące działalności polskich organizacji politycznych i społecznych, szkolnictwa polskiego, wyborów do władz lokalnych w Wolnym Mieście Gdańsku oraz duży zbiór afiszy teatralnych z lat 1801-1944. Drugi zespół stanowią materiały wydane po 1945 roku, dokumentujące życie społeczne i polityczne na terenie Gdańska i całego Trójmiasta. Są to obwieszczenia władz miejskich, programy i afisze teatralne z lat 1945-1955, ulotki i afisze z okresu działalności NSZZ „Solidarność” oraz gromadzone na bieżąco dokumenty dotyczące działalności różnych gdańskich i trójmiejskich instytucji.
Druki z lat 1801-1945
Księgozbiór z tego okresu liczy ponad 220 000 jednostek. Są to zarówno druki zwarte, jak i czasopisma, ujęte w 23 działach katalogu systematycznego, z czego najistotniejsze – ze względu na profil gromadzonych w Bibliotece zbiorów – są działy dotyczące Gdańska i Pomorza, związków Gdańska z Polską, spraw morskich i dziejów basenu Morza Bałtyckiego. Po 1945 roku dąży się do uzupełnienia księgozbioru głównie o druki polskie, w tym celu pozyskano m.in. bibliotekę Branickich z Suchej i inne biblioteki dworskie.
Fot. 12 Lwowskie wydanie Dziadów Adama Mickiewicza z ilustracjami Czesława B. Jankowskiego, nakładem księgarni Hermana Altenberga,
1896 rok.
Druki nowe
Księgozbiór gromadzony po 1945 roku ma charakter uniwersalny, są w nim reprezentowane podstawowe publikacje z wszystkich dziedzin wiedzy z przewagą piśmiennictwa z zakresu nauk humanistycznych i społecznych. Najliczniejszy dział to historia z naukami pomocniczymi, prawo, filologie. Kolejne działy to filozofia, pedagogika, historia kultury, religioznawstwo, sztuka, bibliologia, nauki polityczne. Nauki matematyczno-przyrodnicze, a także techniczne i medyczne są obecne tylko w postaci dzieł podstawowych. Ze względu na położenie i historię Biblioteki, szczególny nacisk kładzie się na gromadzenie szeroko rozumianych gedanensiów oraz piśmiennictwa dotyczącego Morza Bałtyckiego. Zbiór liczy ponad 672 000 jednostek, w tym ok. 176 000 jednostek należących do zlikwidowanej Biblioteki PAN w Warszawie.
Fot.13. Bogato ilustrowany album o związku Gdańska z Koroną wydany przez Bibliotekę dla uczczenia 1000-lecia miasta.
M. Babnis, J. Kukliński, Dyament w Koronie, Gdańsk 1997.
