O Bibliotece

• Spiritus Movens
• Dawny klasztor Franciszkanów
• Kościół św. Jakuba
• ul. Wałowa 15
• ul. Wałowa 24
• Dyrektorzy

Spiritus Movens

W Gdańsku pojawiła się w połowie XVI wieku myśl założenia miejskiej książnicy publicznej, która mogłaby służyć działającej w mieście od 1558 roku szkole reformacyjnej, późniejszemu Gimnazjum Akademickiemu. Zbiory utrzymane w duchu katolickim, którymi mogła dysponować Rada Miejska, nie odpowiadały ideowym założeniom Gimnazjum. 25 sierpnia 1591 r. u ujścia Wisły rozbił się statek, którym podróżował wraz ze wspaniałym renesansowym księgozbiorem włoski markiz Joannes Bernardinus Bonifacius d’Oria. Paradoksalnie ta katastrofa okazała się szczęśliwym trafem dla miasta.

Fot. 1 Pośmiertny portret Bonifacia pędzla A. Möllera z 1597 r.

Bonifacio urodził się 10 kwietnia 1517 roku w Neapolu, w rodzinie zamożnego patrycjusza. Otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Studia oraz otoczenie wyzwoliły w nim sympatię do kultury renesansowej a zwłaszcza humanistycznej, czego wyrazem była rozbudzona pasja bibliofilska. Gromadził dzieła o wysokiej wartości naukowej i artystycznej z zakresu teologii, prawa, medycyny, filozofii, gramatyki, matematyki i astrologii. Znalazły się tam pisma wybitnych autorów antycznych, renesansowych i reformacyjnych, w wykwintnych edycjach znakomitych oficyn włoskich, francuskich, niderlandzkich i niemieckich.

Wynikiem takiego wykształcenia i pasji czytelniczej była daleko idąca niezależność myśli i zainteresowanie naukami Marcina Lutra i Filipa Melanchtona, co niestety zwróciło na Markiza uwagę neapolitańskiego trybunału inkwizycyjnego. W konsekwencji został zmuszony do opuszczenia ojczyzny i od 1557 niczym perpetuus viator podróżował po Europie, by w 1591 roku na stałe osiąść w Gdańsku. Złożył Radzie Miasta Gdańska propozycję przekazania swojej kolekcji książek, liczącej ponad 1500 woluminów, w zamian za dożywotnią opiekę.

Pięć lat później, 22 czerwca 1596, została oficjalnie i uroczyście otwarta Bibliotheca Senatus Gedanensis, czyli Biblioteka Rady Miasta Gdańska. Niedługo po tym wydarzeniu (28 marca 1597) zmarł Bonifacio. Jego księgozbiór stanowi dziś wydzieloną kolekcję i otaczany jest najwyższą troską i opieką. Od niego rozpoczynają się wpisy do Index librorum, pierwszego inwentarza Biblioteki Gdańskiej. Bonifacio jest też autorem pośmiertnie wydanego w Gdańsku tomiku hymnów religijnych, epigramatów oraz sentencji (Miscellanea hymnorum…, Dantisci 1599).

Dawny klasztor Franciszkanów

Fot. 2 Dawny klasztor franciszkański. [w:] R. Curicke, Der Stadt Danzig historische Beschreibung, 1687.

Pierwszą siedzibą Biblioteki były pomieszczenia Gimnazjum Akademickiego (Fot. 2) zlokalizowane w murach dawnego klasztoru franciszkanów, przekazanego Radzie Miasta Gdańska w 1555 roku. Bibliotekę Rady Miejskiej usytuowano w sali na parterze we wschodnim skrzydle klasztoru. W miarę narastania zbiorów rozmieszczono je w czterech dużych salach, a nie w pięciu jak to zostało uwiecznione na rycinie miedziorytniczej przypisywanej Andrzejowi Stechowi w dziele Reinholda Curickego Der Stadt Danzig historische Beschreibung, Amsterdam – Danzig 1687. Dopiero w 1756 roku powiększono Bibliotekę o piątą i największą salę (auditorium anatomicum).

Fot. 3 Wnętrze Biblioteki Rady Miasta. [w:] R. Curicke, Der Stadt Danzig historische Beschreibung, 1687.

Bonifacio zapoczątkował piękną tradycję przekazywania Bibliotece prywatnych księgozbiorów w formie darowizn. W jego ślady poszli Gerhard Brandes, Gerhard Cimmermann, Rafael Knofius, Bartolomäeus Keckermann, Peter Krüger, Jakob Breyne, Elisabetha Brandes, Valentin Schlieff, Michael Christoph Hanow, Jakob Theodor Klein, Gottfried Lengnich, Gabriel Grodeck czy Johannes Hevelius. Jednakże racjonalna polityka gromadzenia zbiorów opierała się głównie na zakupach, o których zakresie i finansowaniu decydowało Kolegium Szkolne, sprawujące z ramienia Miasta nadzór nad Biblioteką. Kolejnym ważnym źródłem wpływów był obowiązek, wprowadzony przez Radę Miasta w 1660 roku, nakazujący drukarzom przekazywanie po 1 egzemplarzu z nakładu do zbiorów bibliotecznych. W ten sposób do Biblioteki trafiała cała lokalna produkcja wydawnicza.

Kościół św. Jakuba

Fot. 4. Wnętrze Biblioteki w kościele św. Jakuba, 1904 r.

W 1817 roku uległo likwidacji Gimnazjum Gdańskie. Pociągnęło to za sobą zmianę lokalizacji, statusu i nazwy Książnicy, odtąd nazywanej Gdańską Biblioteką Miejską (Danziger Stadtbibliothek).

W sierpniu 1819 roku rozpoczęto przenoszenie 26 000 woluminów do części kościoła św. Jakuba (Fot. 5), odbudowanego po wybuchu prochu składowanego w przyklasztornej bramie. Przed przeprowadzką dokonano adaptacji wnętrza kościoła dla celów bibliotecznych, ale warunki były dalekie od idealnych.

Fot. 5. Kościół św. Jakuba, siedziba Biblioteki w latach 1819-1904.

Po dwóch latach przerwy Bibliotekę ponownie otwarto dla czytelników 3 października 1821 roku. Mimo rozszerzenia pomieszczeń bibliotecznych o wschodnią część kościoła już od połowy lat 90-tych XIX wieku odczuwano znowu brak miejsca do przechowywania zbiorów, które w roku 1899 osiągnęły wielkość 111 000 tomów.

ul. Wałowa 15

Fot. 6. Karl Kleefeld (?), Projekt Biblioteki Miejskiej, ok. 1900-1905.

Pomieszczenia w kościele św. Jakuba nie sprzyjały pracy bibliotecznej ani nie zapewniały odpowiednich warunków przechowywania zbiorów. Od początku traktowano je jako prowizoryczne i tymczasowe, co jakiś czas wznawiając starania o zmianę tej sytuacji. Wpierw władze Miasta myślały o przystosowaniu do funkcji bibliotecznych któregoś z istniejących budynków, lecz wkrótce porzucono ten zamiar na rzecz wzniesienia nowej siedziby.

Realizacja projektu została zlecona miejskiemu inspektorowi Karlowi Kleefeldowi, który zaprojektował ceglany budynek w neogotyckim stylu całkowicie spełniający założenia ówczesnej architektury bibliotecznej, jednocześnie godząc jej dwie funkcje: instytucji naukowej i publiczno-oświatowej. Bibliotekę z myślą o przyszłych czytelnikach zlokalizowano obok Królewskiego Archiwum Państwowego, by ułatwić korzystanie z uzupełniających się zasobów obu instytucji.

Fot. 7. Biblioteka od strony dziedzińca, 1905 r.

70 lat po otwarciu nowej siedziby, które miało miejsce 12 lutego 1905 r. zaistniała konieczność rozbudowy, którą zrealizowano przy ul. Łagiewniki pomiędzy Biblioteką a I Liceum Ogólnokształcącym.

Do dziś Biblioteka, w swojej siedzibie obecnie zwanej historyczną, wypełnia swoją misję, polegającą na ochronie powierzonego jej dziedzictwa przy jednoczesnym zapewnieniu jak najlepszych usług bibliotecznych i informacyjnych.

ul. Wałowa 24

Fot. 8. Wejście do nowego budynku Biblioteki (ul. Wałowa 24)

Pod koniec XX wieku po raz kolejny przestrzeń magazynowa okazała się zbyt mała, a ciągły przyrost zbiorów stał się zagrożeniem dla wytrzymałości budynku. Toteż podejmowano starania o jego rozbudowę, tym razem wzdłuż ulicy Wałowej. Jednak ostatecznie została podjęta decyzja o budowie samodzielnego budynku po przeciwnej stronie ulicy (ul. Wałowa 24). Ukończenie inwestycji budowlanej było możliwe dzięki współfinansowaniu z funduszy europejskich. Projekt ten został rozszerzony o adaptację i rewaloryzację obu budynków bibliotecznych, co pozwoliło dodatkowo na przywrócenie dawnej świetności historycznej siedzibie.

Pierwotna koncepcja funkcjonalności nowej siedziby ulegała modyfikacjom i oprócz czytelni i magazynu głównego (dla publikacji wydanych po zakończeniu II wojny świtowej) znalazły tam swoje miejsce również działy: Gromadzenia, Opracowania, Udostępniania i Informacji Naukowej, a nieco później Pracownie Teatrologiczna, Dokumentów Życia Społecznego, Laboratorium Odkwaszania Papieru oraz pokoje pracy indywidualnej.

Fot. 9. Magazyn książek w nowym budynku.

Ku satysfakcji środowiska naukowego i kulturalnego Trójmiasta 18 listopada 2005 roku – równo sto lat po otwarciu wówczas nowoczesnego budynku bibliotecznego – uroczyście został oddany do użytku nowy budynek Biblioteki Gdańskiej, zapewniając zbiorom lepsze warunki przechowywania a użytkownikom ułatwione z nich korzystanie.

Dyrektorzy

• Otto Günther (1896 – 1921)
• Friedrich Schwarz  (1922 – 1935)
• Hermann Hassbargen (1935 – 1945)
• Marian Pelczar (1945 – 1972)
• Edmund Kotarski (1973 – 1981)
• Zbigniew Nowak (1981 – 1997)
• Maria Pelczar (1998 – 2009)
• Zofia Tylewska-Ostrowska (2010 – 2018)
• Anna Walczak (2018 –